Wattman, geleider en "le conducteur"

ELRT, Lille (F), emaille, zwart op wit, 320x30 mm, circa 1925.

Het bovenstaande bordje verbiedt het publiek te spreken met de trambestuurder. Met ons woord conducteur in de betekenis van kaartverkoper heeft deze functietitel niet van doen. Met de kaartjesverkoper op de tram mag wel een praatje gemaakt worden, die heet in het Frans "receveur". Dat betekent zoveel als ontvanger. De ontvanger is de man die het geld ontvangt voor de verkochte reisbiljetten. De benaming "conducteur" voor trambestuurder en de taalvarianten van dat woord worden in veel talen gebruikt. De conducteur in kwestie is de man die de tram geleidt. Het Franse "conducteur" is afgeleid van het Latijnse "con ductus" dat vertaald zou kunnen worden als "met leiderschap".

FSF - Ferrovie Suzarra-Ferrara (I), gegraveerd aluminium, letters zwart ingelegd, 300x45 mm, 1937.

Ook in het Italiaans is het woord voor trambestuurder afgeleid van het Latijnse "con ductus", het Italiaanse "conducente" en het Franse "conducteur" zijn aan elkaar verwant. Het bordje is afkomstig uit een door FIAT gebouwde motorwagen van de Ferrovie Suzarra-Ferrara. Er werden in de fascistische periode in Italië volop nieuwe materialen gebruikt. Aluminium was een modern, licht en goedkoop alternatief voor kostbare metalen. De naam van de fabrikant van het tekstplaatje is rechtsonder vermeld.

NMVB, Henegouwen (B), geëtst aluminium, letters zwart ingelegd, 235x40 mm, circa 1954.

NMVB, Antwerpen (B), gegraveerd aluminium, letters zwart ingelegd, 235x40 mm,1938.

Geleider

In de Standaard- en de latere S-motorwagens van de buurtspoorwegen (NMVB/SNCV) in België werd trambestuurder in het Franstalige landsdeel eveneens met "conducteur" aangeduid. Het Franstalige bordje is afkomstig uit een in de jaren vijftig gebouwde S-motorwagen. Het is een tekstbordje geleverd door de firma Deplametal in Antwerpen. De vertaling in het Nederlands kunnen we lezen op het er onder geplaatste bordje.

Het Nederlandstalige equivalent is ouder. Dit bordje hing in standaardmotorwagen 10198 van de groep Antwerpen uit 1938. De tekst is de letterlijke vertaling van het Franstalige opschrift. Er wordt correct gesproken over een geleider. De man die de tram geleidt of bestuurt. Verstrooing heeft hier de betekenis van afleiden. Het is dus beslist geen verbod om een trambestuurder die - door een schakelfout met als gevolg een vlamboog uit de schakelkast - tot as is overgegaan, buiten de wagen uit te strooien!

Ondanks het leeftijdverschil hebben de twee bordjes precies dezelfde afmetingen. Dat is handig wanneer er wagens tussen de twee landsdelen werden uitgewisseld. Je kon dan letterlijk de bordjes verhangen.

MIVB, Brussel (B), aluminium met zeefdruk, 570x35 mm, 1960.

wattman

Naast conducteur worden er in de Franse taal meer woorden voor trambestuurder gebruikt. In het Franstalige deel van Canada spreekt men over een "garde moteur" wanneer men het over de wagenvoerder heeft. In Frankrijk en België is wattman ingeburgerd. Het woord is afgeleid van de man die het aantal watt vermogen van de electromotoren regelt. Opmerkelijk is dat wattman zowel in het Frans als in het Vlaams gebruikt wordt. Dit lange bord hing boven het hoofd van de trambestuurder in een gemoderniseerde tweeasser van de reeks 9000 van de MIVB in Brussel. Bij de stadstram werd dus gesproken over wattman terwijl men op de trams van de buurtspoorwegen vanuit Brussel over een geleider sprak.

De benaming wattman werd ook in het Franstalige deel van Zwitserland gebruikt. Door Belgische investeringen in internationale trambedrijven vond het woord wattman ook een weg naar de Roemeense taal als Wattmanul, naar het Russisch als ваттман en het Arabisch als واتمان (vaitiman).

Cultstatus

Een zekere cultstatus verwierf de wattman door zijn optreden in het Suske & Wiske stripverhaal "Wattman" van Willy van der Steen. Het beeldverhaal werd voor het eerst gepubliceerd in het Belgische dagblad De Standaard van 12 November 1966. Vanaf juni 1967 lag het verhaal in albumvorm (reeksnummer 71) in de winkels.

De trambestuurders in Anwerpen waren ooit gekleed in een zwarte cape. In 1966 was de televisieserie Batman gebaseerd op een Amerikaanse stripheld ongekend populair. Dat bracht Willy van der Steen er toe om de wattman vorm te geven geïnspireerd op de in vleermuiscape geklede superheld Batman.

RELSE, Luik (B), geëtste zinklegering, letters zwart ingelegd, 225x80 mm, circa 1935.

Onjuiste vertaling

In dit geval is het niet goed gegaan met de Nederlandse vertaling. Het Franstalige "conducteur" is ten onrechte met het Nederlandse woord conducteur vertaald terwijl de trambestuurder, wattman of geleider bedoeld wordt. In Luik waar door bijna iedereen Frans gesproken wordt, was dat echter niet van al te zwaarwegend belang.

Voor het woord conducteur in de Nederlandse tekst zien we de naamvalsverbuiging "den", we hebben te maken met een bordje uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Opmerkelijk zijn de schroefgaten in het midden die boven en onder een andere positie hebben in een witruimte tussen de woorden.

Hongaars

Het Hongaars behoort tot de Fins-Oegrische talen. Het Hongaars lijkt in geen enkel opzicht op de meeste andere Europese talen. Dit bordje is afkomstig uit een tram van Budapest. Net als de Belgische bordjes is het een typisch jaren zestig product gemaakt van zwart ingelegd gegraveerd aluminium. Letterlijk vertaald, staat er; Het is verboden om tijdens het rijden met de bestuurder te praten.

Ik heb het bordje van mijn vriend Peter Velthoen gekregen.

Budapest (H), gegraveerd aluminium, letters zwart ingelegd, circa 1960, 214x19 mm

Terug naar: